Odisha Culture: ଧାନକୁ ସୂତାରେ ବୁଣି ତିଆରି ତିଆରି ହେଉଛି ଭଳିକି ଭଳି ମୂର୍ତ୍ତି, ଦେଶ ବିଦେଶରେ ବଢୁଛି ଆଦର

ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ଧାନର ସମ୍ପର୍କ କାହିଁ କେତେ ପୁରୁଣା । ଏମିତିବି କେହି କେହି ମତ ଦିଅନ୍ତି, ଓଡ଼ିଶାରେ କୁଆଡେ଼ ପ୍ରଥମ କରି ଧାନ ଚାଷ ହେଇଥିଲା । ଓଡ଼ିଶାର ଭୂଦୃଶ୍ୟରେ ବର୍ଷା ଦିନରେ ସବୁଜ ଛନ ଛନ ଧାନ ଗଛ ଓ ଶୀତ ଦିନେ ସୁନା ହଳଦୀ ରଙ୍ଗର ଦିଗନ୍ତ ବିସ୍ତାରି ଧାନବିଲର ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟ । ଧାନ ଅମଳ ବେଳକୁ ଓଡ଼ିଆ ଘରେ ଆରମ୍ଭ ହେଇଯାଏ ପର୍ବ ପର୍ବାଣୀ । ମାର୍ଗଶୀର ମାସରେ ମା’ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ଆରାଧନା କରାଯାଏ । ଘରେ ଘରେ ବିରାଜମାନ କରନ୍ତି ମା । ଧାନ ବେଣୀ ଓ ଧାନକୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ପୂଜା କରାଯାଏ । ଚାଉଳ ପିଠଉରେ ଘର ବାରିରେ ଅଙ୍କାଯାଏ ଚିତା । ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାରେ ନୂଆ ଚାଉଳ ଖାଇବାକୁ ‘ନୂଆଖାଇ’ ନାମରେ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପର୍ବ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଓଡ଼ିଆ ଲୋକଙ୍କର ଖାଇବାରେ ଚାଉଳ ମୂଖ୍ୟ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଆସିଛି ସବୁବେଳେ । ପଖାଳ କଂସାଏ; ବାସି ପଖାଳର ସୁଆଦ କୋଉ ଓଡ଼ିଆ ନଜାଣେ? ଓଡ଼ିଆ ଖାଇବାରେ କେବଳ ଚାଉଳ ତିଆରି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଖାଦ୍ୟର ତାଲିକା ରହିଛି । ହିସାବ କରି କୁହାଯାଏ କେବଳ ଓଡ଼ିଶାରେ ଶତାଧିକ କିସମର ଧାନ ରହିଛି । ।

ଧାନକୁ ବୁଣି ତିଆରି ହୁଏ ମୂର୍ତ୍ତି

ଧାନ କେଣ୍ଡାରେ ତିଆରି ଧାନ ବେଣୀ ପରି ଓଡ଼ିଶାରେ ଧାନ ମୂର୍ତ୍ତି ତିଆରିର ଇତିହାସ ଖୁବ୍ ପୁରୁଣା, ଯଦିଓ ଏହାର ସଠିକ୍ ସମୟ ଏଯାଏଁ ନିରୂପଣ ହୋଇପାରିନି । ନବରଙ୍ଗପୁରର କୋଡ଼ିଙ୍ଗା ଠୁ ସାତ କିଲୋମିଟର ଦୂର କସାକମୁଣ୍ଡା ବ୍ଲକ୍ ର ଲିମବଟା ଗାଁରେ ଚନ୍ଦ୍ରସେଣା ମାଝିଙ୍କ ଘର । କେଇ କିଲୋମିଟର ଜଙ୍ଗଲ ପାରି ହେଲେ ପ୍ରକୃତି କୋଳରେ ତାଙ୍କ ଗାଁ । ଗାଁ ସରୁସରୁ ଇନ୍ଦ୍ରାବତୀ ଯାଏଁ ସମତଳ ଭୂଇଁ । ଠାଏ ଠାଏ ଖାଲି ପଥୁରିଆ ପଡ଼ିଆ ତ ବାକି ସବୁ ଚାଷ ଭୂଇଁ । ବଥରା ଆଦିବାସୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ମଣିଷ ସେ । ବର୍ଷ ସାରା ଧାନ ମୂର୍ତ୍ତି ସବୁ ଗଢ଼ନ୍ତି । କେବେ ଗାଁ ଲୋକଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା ପାଇଁ ତ କେବେ ମେଳା ମଉଛବ ଓ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ପାଇଁ ।

ଆଜିକାଲି ତ କଳାପ୍ରେମୀ ମାନେ ବମ୍ବେ ଦିଲ୍ଲୀରୁ ଆସି କାମ ନେଇ ଯାଉଛନ୍ତ । ତେଣୁ ଯେନତେନ ପ୍ରକାରେ ପେଟ ପାଟଣା ଚଳିଯାଉଛି । ତାଙ୍କ କହିବା ଅନୁସାରେ; ତାଙ୍କରି ଗାଁର କୋଡ଼ିଏ ବାଇଶି ଘର କେବଳ ଏଯାଏଁ ଧାନ ମୂର୍ତ୍ତି ତିଆରି କାମ କରୁଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ବାପା ପୁନୁ ମାଝି ଓ ଜେଜେବାପା ମୁଦି ମାଝି ବି ଏଇ କାମ କରୁଥିଲେ । କାମଟି କେବଳ ତାଙ୍କରି ପରିବାର ଆଗରୁ କରୁଥିଲେ । ପରେ ଭାଇ ଭଗାରି ଓ ପିଲା କବିଲା ବଢ଼ିବାରୁ ଏବେ ସେଇ ଗୋଟେ ପରିବାର ବଢ଼ି ବଢ଼ି କୋଡ଼ିଏ ହେଲାଣି । ଏବେ ଚନ୍ଦ୍ରସୋଣା ମାଝି ପତ୍ନୀ ଧନେଇ ମାଝିଙ୍କୁ ଧରି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଦର୍ଶନୀକୁ ଆସିଲେଣି । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ବାପା ଜେଜେବାପାଙ୍କ ଅମଳରେ ସେସବୁ ନଥିଲା ।

ଆଗକାଳେ ଗାଁରେ ପୂଜା ପାଇଁ ଧାନ ମୂର୍ତ୍ତି ଦରକାର ହେଉଥିଲା ଯାହା । ତେଣୁ ଧାନରେ ତିଆରି ହେଉଥିଲେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ, ଗଣେଷ, ସରସ୍ୱତୀ । ଯେଉଁ ମାନଙ୍କର ମୂର୍ତ୍ତି ଦରକାର ହୁଏ ସେମାନେ ଆସି କାରିଗର ଘରୁ ନେଇଯାଆନ୍ତି ନହେଲେ ମୂର୍ତ୍ତି ଧରି ଯିବାକୁ ହୁଏ ହାଟକୁ । ଖଟୁଳିରେ ତିନି ମୂର୍ତ୍ତି ଲକ୍ଷ୍ମୀ, ଗଣେଷ, ସରସ୍ୱତୀଙ୍କୁ ଧରି ବିକି ବାହାରନ୍ତି ମୁଦି ମାଝି । ଆଉ ଯାହା ଘରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ସ୍ଥାପନା ହେବାର ଥାଏ ସେମାନଙ୍କ ଘରକୁ ଯାଇ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ତୁଷ୍ଟି କରି ଆସନ୍ତି । ଧାନ ମୂର୍ତ୍ତି ଅନେକ ଭାବରେ ପୂଜା ପାଠ ଓ ଧର୍ମୀୟ ବିଶ୍ୱାସ ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ । ଲୋକେ ଧାନକୁ ଅନ୍ନ ଓ ସୂତାକୁ ବସ୍ତ୍ର ସହ ତୁଳନା କରନ୍ତି । ଆଉ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ଧନଧାନ୍ୟର ପ୍ରତୀକ । ତେଣୁ ସମୃଦ୍ଧି ସହ ଏହାକୁ ଯୋଡ଼ାଯାଏ ।

ମୁଁ ଯେବେ ପ୍ରଥମ ଥର ଧାନ ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖିଥିଲି ଗୋଟେ ପ୍ରଦର୍ଶନୀରେ ସେବେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଲାଗିଥିଲା । ବେଞ୍ଚ ଉପରେ ବିଭିନ୍ନ ଆକାରର ଗଣେଷ ମୂର୍ତ୍ତି ସହ ସଜା ହୋଇ ରହିଥାଏ ଧାନରେ ତିଆରି ହାତୀ, ଫୁଲଦାନୀ, ମୟୁର, କାନଫୁଲ ଆଦି ରକମ ରକମର ଜିନିଷ । ତଳେ ଚକା ପାରି ବସିଯାଇଥାଆନ୍ତି ଧନେଇ ମାଝି । ବୁଣି ଚାଲିଥାଆନ୍ତି ଧାନ ଝିଙ୍କା ସବୁ । ସେଇ ଧାନ ଝିଙ୍କା କୁ ନେଇ ମୂର୍ତ୍ତି ଗଢ଼ୁଥାଆନ୍ତି ଚ୍ଦ୍ରସେଣା ମାଝି । କାରିଗରଙ୍କର ଏଇଟା ଗୋଟେ ଭଲ ଗୁଣ, ସେମାନେ କାମ କରିଚାଲିଥାଆନ୍ତି । ଏମିତିରେ ବର୍ଷସାରା ଧାନ କାମ ଚାଲେ ଗାଆଁରେ । ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନେ ଧାନ ବୁଣିବା କାମ କରନ୍ତି ଓ ମୂର୍ତ୍ତି ଗଢ଼ନ୍ତି ପୁରୁଷମାନେ । କେବେ କାହାର ଅଧିକ ବୁଣା ହୋଇଥିବା କାଠି ଦରକାର ପଡ଼ିଲେ ପାଖ ପଡ଼ିଶାର ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକଙ୍କୁ କାଠି, ଧାନ ଓ ସୂତା ଦେଇଦେଲେ ସେମାନେ ବୁଣିଦିଅନ୍ତି । କାଠି ପିଛା ନିଅନ୍ତି ୫ ଟଙ୍କା । ବୁଣିବାଟା ହିଁ ସମୟ ସାପେକ୍ଷ ବେଶୀ । ଅସୀମ ଧୈର୍ଯ୍ୟର ଆବଶ୍ୟକତା ଥାଏ ଏଥିଲାଗି ।

ଧାନକୁ ବୁଣି ତିଆରି ହୁଏ ମୂର୍ତ୍ତି

ମୁଖ୍ୟତଃ ଅବିଭକ୍ତ କୋରାପୁଟ ଜିଲ୍ଲାର ଆଦିବାସୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଲୋକେ ଏଇ ଧାନ ମୂର୍ତ୍ତି ଗଢ଼ିବା କାମ କରନ୍ତି । କଳାହାଣ୍ଡି, ବଲାଙ୍ଗିର ଆଦି ଜିଲ୍ଲାରେ ମଧ୍ୟ କିଛି ଲୋକ ଏଇ କାମ କରିବାର ଶୁଣାଯାଏ । କୌଣସି ଔପଚାରିକ ଉପକରଣର ଆବଶ୍ୟକତା ହୁଏନି ଧାନ ମୂର୍ତ୍ତି ଗଢ଼ିବାକୁ । ଧାନ ମୂର୍ତ୍ତି ପାଇଁ କାରିଗର ମାନେ ଚାଷ କରନ୍ତି ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରକାରର ଧାନ । ନାଁ ତା’ର ସପୁରୀ ଧାନ । ଏଇ ବର୍ଷା ଦିନେ ଅନ୍ୟ ଧାନ ସାଙ୍ଗରେ ସପୁରୀ ଧାନ ବି ଚାଷ ହୁଏ ।

କିଛି ଖାଇବା ପାଇଁ ଓ ବାକି ଧାନକାମର କଳା କରିଗରୀ ପାଇଁ । ସପୁରୀ ଧାନଟି ଦେଖିବାକୁ ଲମ୍ବା । ଧାନ ଅମଳ ହେବା ପରେ ମୂର୍ତ୍ତି ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଧାନକୁ ପ୍ରଥମରୁ ଅଲଗାକରି ରଖିଦିଆଯାଏ । ତାକୁ ଭଲରେ ଶୁଖାଇବା ପରେ କେବେ ଥରେ ଖରା ପାଗ ଦେଖି ଅଳ୍ପ ହଳଦି ପାଣିରେ କିଛି ସମୟ; ପ୍ରାୟ କୋଡ଼ିଏ ତିରିଶ ମିନିଟ୍ ଭିଜେଇ ରଖାଯାଏ । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ଯେମିତିକି ସେଥିରେ ଆଉ ପରେ ପୋକ ନଲାଗିବେ । ତାପରେ ତାକୁ କଡା ଖରାରେ ଶୁଖେଇ ରଖାଯାଏ ।

କାମ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବା ବାଉଁଶକୁ ଲୋକେ ସେଠି ପାଣି ବାଉଁଶ କୁହଁନ୍ତି । ସେ ବାଉଁଶକୁ ଯେତେ ମୋଡ଼ିଲେ, ବଙ୍କା ଟଙ୍କା କଲେବି କିଛି ଅସୁବିଧା ନାହିଁ । ଏ ପ୍ରକାର ବାଉଁଶର ନହକା ପଣ ଅଧିକା । କାଠି ଆଉ ଧାନ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଗଲା ପରେ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ବୁଣା କାମ । କାଠିର ଉଭୟ ପାଶ୍ୱର୍ରେ ଧାନକୁ ସମାନ୍ତରାଳ କରି ଧରି ସୂତାରେ ବୁଣିବାକୁ ହୁଏ । ଘରେ ସିଲେଇପତ୍ର କରୁଥିବା ସାଧାରଣ କପା ସୂତା ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ରଙ୍ଗ ବେରଙ୍ଗର ସୂତା ସବୁ । କେତେବେଳେ ନାଲି, ହଳଦି, ସବୁଜ ଆଦି ଗୋଟିଏ ରଙ୍ଗର ସୂତାରେ କାମ ହୁଏ ତ କେତେବେଳେ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗର ସୂତାକୁ ମିଶାଇ । ସୂତାର ରଙ୍ଗରେ ରଙ୍ଗୀନ୍ ଦିଶେ ମୂର୍ତ୍ତି ସବୁ । ଗୋଟେ ପରେ ଗୋଟେ ଧାନ ଦେଇ ହାତେ ଲମ୍ବର କାଠି ସବୁ ତିଆରି ସାରିଲା ବେଳକୁ ସଞ୍ଜ ବୁଡ଼ିଯାଏ । ଖୁବ୍ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଦରକାର ହେଇଥାଏ କାମ ପାଇଁ ।

ଧାନକୁ ବୁଣି ତିଆରି ହୁଏ ମୂର୍ତ୍ତି

କିଛି ଦିନ ତଳେ ଦିଲ୍ଲୀରୁ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଆସିଥିବା ଶିଳ୍ପୀ ଶର୍ମିଳା ସାମନ୍ତଙ୍କର ଗୋଟେ ସାକ୍ଷାତକାର ନେବା ଅବସରରେ ଜାଣିବାକୁ ପାଇଥିଲି ଯେ ସେ ସିଡନି ବିନାଲେ ପାଇଁ ବଲାଙ୍ଗୀରରେ ଧାନକାମ କରୁଥିବା କାରିଗରମାନଙ୍କ ପାଖରୁ କିଛି କାମ କରେଇ ନେଇଥିଲେ । ବେଶ୍ ବଡ଼ ବଡ଼ ଆକାରର ଫଣା ଟେକି ରହିଥିବା ପୁଳାଏ ଧାନରେ ତିଆରି ସାପ ସିଡନି ବିନାଲେରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥିଲା । ଏଥିରେ ବଲାଙ୍ଗୀରର ଧାନ କାରୀଗରଙ୍କର କଳା କୌଶଳ ଓ ଜିନିଷ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପୁରା ଇନଷ୍ଟଲେସନଟି ଶର୍ମିଳାଙ୍କର ଧାରଣା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ଥିଲା ।

ଆଜିକାଲି ଧାନରେ ମୂର୍ତ୍ତି ବ୍ୟତୀତ ପଶୁ, ପକ୍ଷୀ, ଫୁଲ, କାନଫୁଲ, ହାର, ଚୁଡ଼ି ଓ ସଜାସଜି ଜିନିଷ ସବୁ ଭାରତୀୟ କ୍ରାଫ୍ଟର ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ଚାହିଦାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ତିଆରି ହେଲାଣି । ତଥାପି ଓଡ଼ିଶାର ଅନ୍ୟ କ୍ରାଫ୍ଟ ପରି ଏହା ଏତେ ପପୁଲାର୍ ହୋଇନି ଏଯାଏଁ । ଏହାକୁ ନେଇ ନୂଆ ନୂଆ ଡିଜାଇନ୍ କରାଯାଇ ପାରିବାର ଅନେକ ସମ୍ଭାବନା ଅଛି । ତେବେ ଏହାର ଆରମ୍ଭ ସମ୍ପର୍କରେ ଗବେଷଣା ହେବା ମଧ୍ୟ ଜରୁରୀ ।