LIVE TV
ରଥଯାତ୍ରା ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ଅନନ୍ୟ ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ପର୍ବ, ଯାହା ପୁରୀର ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ସହ ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀଭାବେ ଜଡ଼ିତ। ଏହି ମହାନ ପର୍ବରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ, ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ଓ ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରା ରଥରେ ବିଜେ କରି ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରକୁ ଯାତ୍ରା କରନ୍ତି। ଏହି ଯାତ୍ରାର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଙ୍ଗ ହେଉଛି “ଅଧରପଣା” ପରମ୍ପରା, ଯାହା ଶ୍ରୀଜିଉମାନଙ୍କର ରଥଯାତ୍ରାର ଅନ୍ୟତମ ଆକର୍ଷଣ।
ପଣାର ପ୍ରକୃତ ନାମ
ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ଭୋଗ ମଧ୍ୟରେ ପଣା ଭୋଗ ଅନ୍ୟତମ। ପଣା ଭୋଗ ଠାକୁରଙ୍କ ଦୈନଦିନ ନୀତି ସମେତ କେତେକ ବିଶେଷ ପର୍ବପର୍ବାଣିରେ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ। ଏହାର ଅନ୍ୟ ଏକ ନାମ ହେଲା ‘ପ୍ରପାଣକ’। ଏହି ନାମ ଅପଭ୍ରଂଶରେ ପ୍ରପାନକ ବା ପଣା ନାମରେ ପରିଚିତ ହୋଇଛି। ମାଦଳାପାଞ୍ଜି ତଥ୍ୟ ଅନୁସାରେ ଅତୀତରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ପଣା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରୁଥିବା ସେବକଙ୍କୁ ‘ପଣା ସୁଆର ସେବକ’ କୁହାଯାଉଥିଲା।
Also Read
ସାଧାରଣତଃ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଭୋଗ ପରମ୍ପରା ମଧ୍ୟରେ ତିନିପ୍ରକାର ପଣା ଭୋଗ ହୋଇଥାଏ। ତାହା ହେଲା ଦୈନିକ ପଣା, ଅଣସର ପଣା ଓ ଅଧରପଣା। ତେବେ ରଥ ଉପରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଅଧରପଣା ହେଉଛି ସର୍ବବୃହତ ପଣା ଭୋଗ। ସୁନାବେଶ ପରଦିନ ତିନିରଥ ଉପରେ ଅଧରପଣା ନୀତି ସଂପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ। ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ଦ୍ୱାଦଶୀ ତିଥିରେ ଏହି ନୀତି କରାଯାଇଥାଏ।
ଅଧରପଣା ହେଉଛି ରଥଯାତ୍ରାର ଏକ ବିଶେଷ ରୀତି, ଯେଉଁଥିରେ ଶ୍ରୀଜିଉମାନଙ୍କୁ ଏକ ମାଟିର ପାତ୍ରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଏକ ପବିତ୍ର ପାନୀୟ ଅର୍ପଣ କରାଯାଏ। ଏହି ପାନୀୟ ମୁଖ୍ୟତଃ କଦଳୀ, ଦୁଗ୍ଧ, ମହୁ, ଚନ୍ଦନ, କର୍ପୂର ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧ ଉପାଦାନ ମିଶାଇ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ। ଏହା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କ ବଡ଼ଭାଇ ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ଓ ଭଉଣୀ ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରାଯାଏ। ଏହି ରୀତି ରଥଯାତ୍ରାର ଅନ୍ତିମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ, ଅର୍ଥାତ୍ ନୀଳାଦ୍ରି ବିଜେ (ଶ୍ରୀଜିଉମାନଙ୍କର ମନ୍ଦିରକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ) ପୂର୍ବରୁ ପାଳନ କରାଯାଏ।
ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଧୂପ ଶେଷ ହେବାପରେ ଓ ସନ୍ଧ୍ୟା ଆଳତି ପୂର୍ବରୁ ଅଧରପଣା ନୀତି ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହମାନଙ୍କର ଶ୍ରୀଅଧର ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ଲାଉତୁମ୍ବ ଭଳି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଶୈଳୀରେ ନିର୍ମିତ ମାଟିହାଣ୍ଡିରେ ପଣା ସବୁକୁ ରଥ ଉପରେ ରଖାଯାଏ। ହାଣ୍ଡିଗୁଡ଼ିକର ବର୍ଣ୍ଣ ଈଷତ୍ ଲାଲ ରଙ୍ଗର ହୋଇଥାଏ। ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଅଧର ହାଣ୍ଡିର ଉଚ୍ଚତା ୫ ଫୁଟ, ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ରଙ୍କର ୪.୧/୨ ଫୁଟ, ସୁଭଦ୍ରା ଦେବୀଙ୍କର ୪ ଫୁଟ। ହାଣ୍ଡିର ମୁହଁ ବା ଫାନ୍ଦ ୧୫ ଇଞ୍ଚ ବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ।
ଅଧରପଣା କେଉଁଥିରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ
ପ୍ରତି ରଥରେ ୩ ହାଣ୍ଡି ହିସାବରେ ମୋଟ ୯ ହାଣ୍ଡି ଅଧରପଣା ଭୋଗ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହି ୯ ହାଣ୍ଡି ପଣାକୁ ପୂଜାପଣ୍ଡା ସେବକମାନେ ପଞ୍ଚୋପଚାର ପଦ୍ଧତିରେ ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହମାନଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରିଥାନ୍ତି। ଭୋଗ ହେବା ପରେ ପଣା ଥିବା ହାଣ୍ଡିଗୁଡ଼ିକୁ ରଥ ଉପରେ ଭାଙ୍ଗି ଦିଆଯାଏ। ରଥଗୁଡ଼ିକରେ ଥିବା ପାର୍ଶ୍ୱଦେବଦେବୀ, ଚଣ୍ଡିଚାମୁଣ୍ଡା ତଥା ଅଶରୀରୀମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଧାର ନିମନ୍ତେ ପଣା ହାଣ୍ଡି ସବୁକୁ ଭୋଗ ହେବା ପରେ ଭାଙ୍ଗି ଦିଆଯିବାର ବିଧି ରହିଛି।
ସାଧାରଣତଃ କ୍ଷୀର, ପାଣି, ସର, ଛେନା, କର୍ପୂର, ନବାତ, ଗୋଲମରିଚ, ଅଳେଇଚ ଓ ପାଚିଲାକଦଳୀ ଇତ୍ୟାଦି ସାମଗ୍ରୀରେ ଅଧରପଣା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ। ଦୁଇଗୋଟି ମଠ ଓ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନ ତରଫରୁ ଅଧର ପଣା ନିମନ୍ତେ ଆବଶ୍ୟକ ସାମଗ୍ରୀ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଏ। ସ୍ୱତଲିପି ଅନୁଯାୟୀ ବାହୁଡ଼ା ଦଶମୀ ଦିନ ରଥ ସିଂହଦ୍ୱାର ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ 'ଅଧରପଣା' ଭୋଗ ହେବା କଥା। କିନ୍ତୁ ସମୟ ଅଭାବରୁ ଏହା ଏକାଦଶୀ ଦିନ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ। ହେଲେ ଏକାଦଶୀ ଦିନ ମଧ୍ୟ ଏହି ନୀତି ହୋଇ ନ ପାରି ଅନେକ ବର୍ଷ ଧରି ଦ୍ୱାଦଶୀ ତିଥିରେ ଭୋଗ କରାଯାଉଛି।
ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ଓଡ଼ିଆ ମଠରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ସନନ୍ଦକୁ ଆଧାର କରି ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଯେ, ପୂର୍ବେ ବାହୁଡା ଦଶମୀ ଦିନ ତିନି ହାଣ୍ଡି, ଏକାଦଶୀରେ ତିନି ହାଣ୍ଡି ଓ ଦ୍ଵାଦଶୀ ଦିନ ତିନି ହାଣ୍ଡି ଏହିପରି ନଅ ହାଣ୍ଡି ଅଧର ପଣା ଭୋଗ ହୁଏ। ତେବେ ଅନନ୍ୟ ଏ ଅଧରପଣା ନୀତି ପଛରେ ରହିଛି ଗୁଢ ତତ୍ତ୍ୱ। ପାପୀ, ତପି, ମ୍ଳେଚ୍ଛ, ଦୀନ, ଯବନ ଉଦ୍ଧାର ପାଇଁ ରଥଯାତ୍ରାର ଶେଷରେ ଜନସମାଜକୁ ଅମୃତର ପାନ ପାଇଁ ଅଧରପଣା ନୀତି ବୋଲି ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତି ଗବେଷକ କୁହନ୍ତି।
ପଣାର ରହସ୍ୟ
ବଳଭଦ୍ରଙ୍କୁ ତାରା, ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କୁ ଭୁବନେଶ୍ୱରୀ ଓ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ମହାକାଳୀ ଭାବେ ତାନ୍ତ୍ରିକ ଓ ଶକ୍ତି ଉପାସକମାନେ ପୂଜା କରିଥାଆନ୍ତି। ତେଣୁ ଏହି ନବଦିନାତ୍ମକ ରଥଯାତ୍ରାକୁ ତନ୍ତ୍ରର ପୂଜା ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଖାଲି ସେତିକି ନୁହେଁ, ତନ୍ତ୍ରର ପ୍ରଭାବ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସଂସ୍କୃତିରେ ରହିଥିବାରୁ ପ୍ରତି ରଥରେ ୯ ଜଣ ଲେଖାଏଁ ପାର୍ଶ୍ୱ ଦେବଦେବୀ ରହିଥାଆନ୍ତି। ଅଧରପଣା ବେଳେ ପ୍ରତି ରଥରେ ତିନି ତିନୋଟି କରି ମୋଟ ନଅଟି ହାଣ୍ଡି ପଣା ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ମଣୋହି ହୋଇଥାଏ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।
ଦେବସ୍ନାନ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାଠାରୁ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଉତ୍ସବ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ନୀଳାଦ୍ରିବିଜେରେ ସମାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଦେବତାମାନଙ୍କଠାରୁ ଉତ୍ସବ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଅଶରୀରୀମାନଙ୍କ ପାଖରେ ସରିଥାଏ। ଦେବସ୍ନାନ ଉତ୍ସବରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଦେବତା, ଯକ୍ଷ, ଗନ୍ଧର୍ବ ଆଦିଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେଇ କୃତାର୍ଥ କରୁଥିବା ବେଳେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଭାଗରେ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚାରେ ରଥରେ ବସି ମନୁଷ୍ୟ, ପଶୁ ଯୋନିରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେଇ ପତିତ ଉଦ୍ଧାର କରିଥାଆନ୍ତି। ରଥଯାତ୍ରା ଶେଷଭାଗରେ ମହାପ୍ରଭୁ ମଧୁର ଅଧରରେ ପଣାହାଣ୍ଡି ସ୍ପର୍ଶ କରି ଏହାକୁ ଅଶରୀରୀ ଓ ପ୍ରେତମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସମର୍ପଣ କରି ଉଦ୍ଧାର କରିଥାଆନ୍ତି।
ଧାର୍ମିକ ମହତ୍ତ୍ୱ
ଅଧରପଣାର ଧାର୍ମିକ ମହତ୍ତ୍ୱ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗଭୀର। ଏହା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତି ଭକ୍ତଙ୍କ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ଭକ୍ତିର ପ୍ରତୀକ। ଏହି ପାନୀୟ ଅର୍ପଣ କରି ଭକ୍ତମାନେ ଶ୍ରୀଜିଉମାନଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଜଣାଇଥାନ୍ତି ଏବଂ ତାଙ୍କ ଦିବ୍ୟ ଆଶୀର୍ବାଦ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଥାନ୍ତି। ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବିଶ୍ୱାସ ଅନୁସାରେ, ଅଧରପଣା ଶ୍ରୀଜିଉମାନଙ୍କୁ ଶାନ୍ତ ଓ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରେ, ଯାହା ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ମନୋକାମନା ପୂରଣ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ। ଏହା ମଧ୍ୟ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଲୀଳାମୟ ସ୍ୱଭାବକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ, ଯେଉଁଥିରେ ସେ ଭକ୍ତଙ୍କ ସହ ସାଧାରଣ ମଣିଷ ପରି ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି।
ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ଐତିହାସିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି
ଅଧରପଣା ରୀତି ଓଡ଼ିଶାର ସାଂସ୍କୃତିକ ଐତିହ୍ୟର ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ। ଏହା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିରେ ଭକ୍ତି ଓ ସେବାର ମହତ୍ତ୍ୱକୁ ଉଜାଗର କରେ। ଐତିହାସିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ, ଏହି ପରମ୍ପରା ଶତାବ୍ଦୀ ପ୍ରାଚୀନ ଏବଂ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ସେବାୟତମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିଷ୍ଠାର ସହ ପାଳନ କରାଯାଏ। ଏହି ରୀତି ମନ୍ଦିରର ସେବାୟତ ସଂସ୍କୃତିରେ ମାଟିର ପାତ୍ର ଓ ପାରମ୍ପରିକ ଉପାଦାନର ବ୍ୟବହାରକୁ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇଥାଏ, ଯାହା ଓଡ଼ିଶାର କାରୁଶିଳ୍ପ ଓ ସ୍ଥାନୀୟ ପରମ୍ପରାକୁ ସଂରକ୍ଷଣ କରେ।
ଅଧରପଣାର ପ୍ରକ୍ରିୟା
ଅଧରପଣା ରୀତି ନୀଳାଦ୍ରି ବିଜେ ସମୟରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ। ଏହି ସମୟରେ ଶ୍ରୀଜିଉମାନେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରରୁ ଫେରି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ରଥ ଉପରେ ଏହି ପାନୀୟ ଅର୍ପଣ କରାଯାଏ। ସେବାୟତମାନେ ବିଶେଷ ମନ୍ତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ଏହି ପାନୀୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରନ୍ତି ଏବଂ ଶ୍ରୀଜିଉମାନଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରନ୍ତି। ଏହାପରେ ଏହି ପବିତ୍ର ପାନୀୟ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରସାଦ ରୂପେ ବଣ୍ଟନ କରାଯାଏ। ଏହା ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ନିକଟତର ଅନୁଭବ କରାଏ।
ସାମାଜିକ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ପ୍ରଭାବ
ଅଧରପଣା କେବଳ ଏକ ଧାର୍ମିକ ରୀତି ନୁହେଁ, ଏହା ସାମାଜିକ ଏକତାର ପ୍ରତୀକ ମଧ୍ୟ। ଏହି ପରମ୍ପରା ମାଧ୍ୟମରେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତି, ଧର୍ମ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ଲୋକେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତି ଭକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି। ଏହା ଓଡ଼ିଶାର ସାମାଜିକ ସମନ୍ୱୟ ଓ ସହନଶୀଳତାର ଏକ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଉଦାହରଣ। ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ, ଅଧରପଣା ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସହ ଏକ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ।
