ଓଡ଼ିଶାର ପୁରୀ ସହର କେବଳ ଏକ ତୀର୍ଥସ୍ଥଳୀ ନୁହେଁ, ଏହା ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତାର ଏକ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରତୀକ। ଏହି ପବିତ୍ର ନଗରୀରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ରଥଯାତ୍ରା ଓ ତତ୍ସଂଲଗ୍ନ ଉତ୍ସବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୁନାବେଶ ଏକ ଅନନ୍ୟ ଓ ଭକ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ, ବଡ଼ଠାକୁର ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ଓ ଭଉଣୀ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କର ସୁନାବେଶ ହେଉଛି ଏକ ଦିବ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟ, ଯାହା ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଭକ୍ତଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଉନ୍ମାଦ ଓ ଭକ୍ତିର ଜୋୟାର ସୃଷ୍ଟି କରେ। ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧରେ ସୁନାବେଶର ଐତିହ୍ୟ, ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ମହତ୍ତ୍ୱ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଓ ଏହାର ପରିଚାଳନା ସମ୍ପର୍କରେ ବିସ୍ତୃତ ଆଲୋଚନା କରାଯିବ।
ମହାପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ ହେଉଛନ୍ତି ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଓ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟର ମିଳିତ ଆକର୍ଷଣ। ସେ ହେଉଛନ୍ତି ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱର ‘ରାଜା’। ଏନେଇ ରୀତିନୀତି ଓ ବେଶଭୁଷାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ରାଜକୀୟ ଠାଣି। ଠାକୁରଙ୍କ ସୁନାବେଶ ଏହା ହିଁ କୁହେ। ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ବେଶ ମଧ୍ୟରେ ସୁନାବେଶ ଅନ୍ୟତମ, ଯାହାକି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉପଭୋଗ୍ୟ ଓ ଆକର୍ଷଣୀୟ। ଏହାକୁ ‘ରାଜାଧିରାଜ’ ବେଶ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ଏହାକୁ ଦର୍ଶନ କରିବା ନେଇ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ପାଲଟିଯାଏ ଜନସମୁଦ୍ର।
ସୁନାବେଶର ଐତିହ୍ୟ ଓ ଉତ୍ସ
Also Read
ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ରତ୍ନସିଂହାସନ ଉପରେ ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହମାନେ ବିଭିନ୍ନ ତିଥିରେ ଯଥା- କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା, କୁମାର ପୂର୍ଣ୍ଣିମା, ଦୋଳ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା, ଦଶହରା ପ୍ରଭୃତି ଦିନଗୁଡିକରେ ରାଜାବେଶ, ରାଜାରାଜେଶ୍ୱର ଇତ୍ୟାଦି ସୁନାବେଶରେ ସଜ୍ଜିତ ହେଉଥିଲେ ହେଁ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ରଥଯାତ୍ରାର ଶେଷ ଦିନ ବା ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଲ ଏକାଦଶୀ ଦିନ ସିଂହଦ୍ୱାରଠାରେ ଥିବା ତିନି ରଥ ଉପରେ ଆକର୍ଷଣୀୟ ସୁନାବେଶ ହୋଇ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଭକ୍ତଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେଇଥାନ୍ତି।
ସୁନାବେଶ ହେଉଛି ରଥଯାତ୍ରାର ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ, ଯାହା ଆଷାଢ଼ ମାସର ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ଏକାଦଶୀ ତିଥିରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ। ଏହା ରଥଯାତ୍ରାର ନବମ ଦିବସରେ, ଯେତେବେଳେ ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତି (ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ, ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ଓ ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରା) ରଥ ଉପରେ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥାନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ପାଳନ କରାଯାଏ। ଐତିହାସିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ, ସୁନାବେଶର ପରମ୍ପରା ଶତାବ୍ଦୀ ପୁରାତନ। ଏହାର ଉତ୍ସ ଓଡ଼ିଶାର ଗଜପତି ମହାରାଜାମାନଙ୍କ ସମୟରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ। ଗଜପତି ମହାରାଜାମାନେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ସୁନା, ରୁପା ଓ ରତ୍ନ ଖଚିତ ଆଭୂଷଣ ପିନ୍ଧାଇ ତାଙ୍କ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ଓ ମହିମା ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ। ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ମାଧ୍ୟମରେ ଭକ୍ତମାନେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ରାଜାଧିରାଜ ରୂପେ ଦେଖିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥାନ୍ତି।
ଅନଙ୍ଗଭୀମ ଦେବ:
ଶିଳାଲେଖରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି ରାଜା ଅନଙ୍ଗଭୀମ ଦେବ (୧୨୧୧-୧୨୩୮) ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ପରମାଧ୍ୟ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ରାଷ୍ଟ୍ରଦେବତା ରୂପେ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ। ରାଜା ମହାରାଜାମାନେ ପ୍ରଭୁଙ୍କ ସେବକ ରୂପେ ସେବା କରୁଥିଲେ। କିଛି ରାଜା ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଶାର ରାଜା ରୂପେ ଘୋଷଣାକରି ରାଜାଭିଷେକ ମଧ୍ୟ କରିଥିଲେ। କିଛି ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ରାଜା ଅନଙ୍ଗଭୀମ ଦେବ ପବିତ୍ର ଆଷାଢ଼ ଏକାଦଶୀ ତିଥିରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ପ୍ରଥମେ ‘ସୁନାବେଶ’ କରାଇଥିଲେ।
କପିଳେନ୍ଦ୍ର ଦେବ:
କେତେକ ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ରଥ ଉପରେ ଠାକୁରମାନଙ୍କ ଏହି ବେଶକୁ ‘ବଡ଼ତଢାଉ ବେଶ’ କୁହାଯାଏ। ବଡ଼ତଢାଉ ବେଶ ମତରେ କପିଳେନ୍ଦ୍ର ଦେବ ୧୪୬୦ରେ ଦକ୍ଷିଣ ବିଜୟରୁ ଫେରିବା ବେଳେ ୧୬ଟି ହାତୀ ପିଠିରେ ବୋଝେଇ ସୁନା ଅଳଙ୍କାର ଆଣିଥିଲେ। ଏହାକୁ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ସମର୍ପଣ କରିଥିବା ନେଇ ଜୟବିଜୟ ଦ୍ୱାରସ୍ଥିତ ଶିଳାଲେଖରେ ସୂଚନା ରହିଛି।
ଅଳଙ୍କାର ସମ୍ପର୍କରେ ରାଜା ବଡ଼ତଢାଉଙ୍କ ପରାମର୍ଶ ନେଇଥିଲେ। ରତ୍ନବେଦିରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ବେଶକୁ ସବୁ ବର୍ଗରେ ଭକ୍ତ ଦର୍ଶନ କରି ପାରୁନାହାନ୍ତି ତେଣୁ ରଥ ଉପରେ ସବୁବର୍ଗର ଦର୍ଶନ ପାଇଁ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ସୁନାବେଶ କରେଇବାକୁ ବଡ଼ତଢାଉ ରାଜାଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ। ଦକ୍ଷିଣାଭିମୁଖୀ ଯାତ୍ରାରେ ତିନି ରଥ ସିଂହଦ୍ୱାରରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ବଡ଼ ଏକାଦଶୀ ଦିନ ରଥ ଉପରେ ସୁନାବେଶ କରିବାକୁ ରାଜା ଅନୁମତି ଦେଇଥିଲେ।
ସୁନାବେଶର ନାମଟି ନିଜେ ଏହାର ମହତ୍ତ୍ୱ ସୂଚାଇଥାଏ। ଏହି ଦିବସରେ ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ସୁନ୍ଦର ସୁନାର ଆଭୂଷଣ ଓ ଅଳଙ୍କାରରେ ସୁଶୋଭିତ କରାଯାଏ। ଏହି ଅଳଙ୍କାର ମଧ୍ୟରେ ସୁନାର କିରୀଟ, ବାହୁବଳୟ, କଣ୍ଠାଭରଣ, ଶ୍ରୀହସ୍ତ, ଶ୍ରୀପାଦ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅମୂଲ୍ୟ ରତ୍ନଜଡ଼ିତ ଆଭୂଷଣ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। ଏହି ସୁନାର ଅଳଙ୍କାର ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଭଣ୍ଡାରରୁ ନିଆଯାଇ ବିଶେଷ ରୀତିନୀତି ଅନୁଯାୟୀ ଶ୍ରୀଜିଉମାନଙ୍କୁ ପିନ୍ଧାଯାଏ।
ସୁନାବେଶର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ମହତ୍ତ୍ୱ
ସୁନାବେଶ କେବଳ ଏକ ବାହ୍ୟ ଅଳଙ୍କାର ନୁହେଁ, ଏହା ଏକ ଗଭୀର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟମୟ ରୂପ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ। ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ସୁନାକୁ ପବିତ୍ର, ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ଓ ଦିବ୍ୟତାର ପ୍ରତୀକ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ। ସୁନାବେଶରେ ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ସୁନାରେ ସୁଶୋଭିତ କରାଯିବା ଦ୍ୱାରା ଭକ୍ତମାନେ ସେମାନଙ୍କର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଦିବ୍ୟତା ଓ ରାଜସିକ ମହିମାର ଦର୍ଶନ କରିଥାନ୍ତି।
ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଗଭୀର ଭାବନା ସୃଷ୍ଟି କରେ। ଏହା ସେମାନଙ୍କୁ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ସହ ଏକ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ। ସୁନାବେଶ ଦେଖିବା ପାଇଁ ଦେଶ-ବିଦେଶରୁ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଭକ୍ତ ପୁରୀରେ ଏକତ୍ରିତ ହୁଅନ୍ତି, ଯାହା ଏହାର ଧାର୍ମିକ ମହତ୍ତ୍ୱକୁ ଆହୁରି ବୃଦ୍ଧି କରେ। ଏହି ଦିବ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟ ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଏକ ଅନୁପମ ଅନୁଭବ ପ୍ରଦାନ କରେ, ଯେଉଁଥିରେ ସେମାନେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ସାନ୍ନିଧ୍ୟ ଅନୁଭବ କରିପାରନ୍ତି।
କିପରି ହୁଏ ସୁନାବେଶ:
ପ୍ରତିବର୍ଷ ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଏକାଦଶୀ ଦିନ ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଧୂପ ଶେଷ ହେବା ପରେ ରଥ ଉପରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କର ସୁନାବେଶ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ସୁନାବେଶ ସାମଗ୍ରୀ ଭଣ୍ଡାର ଘରୁ ପାଳିଆ ମେକାପ, ଖୁଣ୍ଟିଆ ସେବକ, ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ୍, ପୋଲିସ୍, ମନ୍ଦିର ଅଧିକାରୀ ତଥା ଗାରଦ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କ ସହାୟତାରେ ତିନି ରଥ ଉପରକୁ ଆସିଥାଏ। ପାଳିଆ ପୁଷ୍ପାଳକ, ଦଇତାପତି, ଖୁଣ୍ଟିଆ ମେକାପ, ତଳୁଚ୍ଛ, ଭିତରଚ୍ଛ ପ୍ରଭୃତି ସେବକମାନେ ଉପସ୍ଥିତ ରହି ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହମାନଙ୍କ ସୁନାବେଶ କରିଥାନ୍ତି।
କେଉଁ ଠାକୁରଙ୍କ କେଉଁ ଅଳଙ୍କାର:
ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ- କିରିଟ, ଶ୍ରୀପୟର, ଶ୍ରୀଭୁଜ, ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଚକ୍ର ଓ ରୌପ୍ୟ ଶଙ୍ଖ, ଓଢିଆଣୀ, ଚନ୍ଦ୍ରସୂର୍ଯ୍ୟ, ଆଡ଼କାନି, ଘାଗଡ଼ା, ମାଳି, କଦମ୍ବ ମାଳି, ବାହାଡ଼ା ମାଳି, ତାବିଜ ମାଳି, ସେବତୀ ମାଳି, ତିଳକ, ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଅଳକା, ଝୋବାକଣ୍ଠି, ତ୍ରିଖଣ୍ଡିକା, କମରପଟି।
ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର- କିରିଟ, ଶ୍ରୀପୟର, ଶ୍ରୀଭୁଜ, ହଳ ଓ ମୂଷଳ, ଓଢିଆଣୀ, କୁଣ୍ଡଳ, ଚନ୍ଦ୍ରସୂର୍ଯ୍ୟ, ଆଡ଼କାନି, ଘାଗଡ଼ା ମାଳି, କଦମ୍ବ ମାଳି, ବାହାଡ଼ା ମାଳି, ବାଘନଖ ମାଳି, ସେବତୀ ମାଳି, ତିଳକ, ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଅଳକା, ଝୋବାକଣ୍ଠି, ତ୍ରିଖଣ୍ଡିକା, କମରପଟି।
ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରା- କିରିଟ, ଓଢ଼ିଆଣୀ, କାନ, ଚନ୍ଦ୍ରସୂର୍ଯ୍ୟ, ଘାଗଡ଼ା ମାଳି, କଦମ୍ବ ମାଳି, ସେବତୀ ମାଳି, ତଗଡ଼ି-୨ଟି।
ସୁନାବେଶର ସାଂସ୍କୃତିକ ଗୁରୁତ୍ୱ
ସୁନାବେଶ କେବଳ ଧାର୍ମିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ନୁହେଁ, ଏହା ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତି ଓ କଳାର ଏକ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ପ୍ରତିଫଳନ। ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓଡ଼ିଶାର ସୁନାରୀ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ, ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ଓ ଐତିହ୍ୟର ଏକ ଅନନ୍ୟ ନମୁନା। ସୁନାର ଅଳଙ୍କାରଗୁଡ଼ିକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଓ ନିଖୁଣ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟରେ ନିର୍ମିତ, ଯାହା ଓଡ଼ିଶାର ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କର ଅସାଧାରଣ ଦକ୍ଷତାକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ। ଏହି ଅଳଙ୍କାରଗୁଡ଼ିକରେ ପାରମ୍ପରିକ ଓଡ଼ିଆ ଡିଜାଇନ ଓ ମୋଟିଫ ଦେଖାଯାଏ, ଯାହା ଏହାର ସାଂସ୍କୃତିକ ମୂଲ୍ୟକୁ ଆହୁରି ବୃଦ୍ଧି କରେ।
ସୁନାବେଶର ପରିଚାଳନା
ସୁନାବେଶର ପରିଚାଳନା ଏକ ଜଟିଳ ଓ ନିୟମାନୁଷ୍ଠାନପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା। ଏହା ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ସେବାୟତମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ରୀତିନୀତି ଅନୁଯାୟୀ ସମ୍ପାଦନ କରାଯାଏ। ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ନିଯୁକ୍ତ ସେବାୟତମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦକ୍ଷତା ଓ ଭକ୍ତି ସହିତ ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ସୁନାର ଅଳଙ୍କାର ପିନ୍ଧାଇଥାନ୍ତି। ଅଳଙ୍କାରଗୁଡ଼ିକ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ସୁରକ୍ଷିତ ଭଣ୍ଡାରରୁ ନିଆଯାଇ ରଥ ଉପରେ ସ୍ଥାପିତ ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ପିନ୍ଧାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶୃଙ୍ଖଳା ଓ ପବିତ୍ରତା ସହିତ ସମ୍ପନ୍ନ ହୁଏ।
ସୁନାବେଶ ସମୟରେ ରଥ ଉପରେ ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିବା ପାଇଁ ବିପୁଳ ସଂଖ୍ୟାରେ ଭକ୍ତ ଏକତ୍ରିତ ହୁଅନ୍ତି। ଏହି ସମୟରେ ସୁରକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ କଡ଼ାକଡ଼ି କରାଯାଏ, ଯାହା ଦ୍ୱାରା ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ନିରାପଦ ଓ ସୁଗମ ଦର୍ଶନର ସୁଯୋଗ ମିଳିପାରେ। ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନ ଓ ରାଜ୍ୟ ସରକାର ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନର ସୁଚାରୁ ପରିଚାଳନା ପାଇଁ ବିଶେଷ ପ୍ରସ୍ତୁତି କରିଥାନ୍ତି।
ସୁନାବେଶର ଆଧୁନିକ ପ୍ରଭାବ
ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ସୁନାବେଶର ପ୍ରଭାବ କେବଳ ଧାର୍ମିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୀମିତ ନାହିଁ। ଏହା ଓଡ଼ିଶାର ପର୍ଯ୍ୟଟନ ଶିଳ୍ପକୁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେଇଥାଏ। ପ୍ରତିବର୍ଷ ହଜାର ହଜାର ପର୍ଯ୍ୟଟକ ଏହି ଦିବ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖିବା ପାଇଁ ପୁରୀ ଆସିଥାନ୍ତି, ଯାହା ସ୍ଥାନୀୟ ଅର୍ଥନୀତିକୁ ଶକ୍ତିଶାଳୀ କରେ। ଏହା ବ୍ୟତୀତ, ସୁନାବେଶର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଓ ମହିମା ସୋସିଆଲ ମିଡିଆ ଓ ଗଣମାଧ୍ୟମ ମାଧ୍ୟମରେ ବିଶ୍ୱବ୍ୟାପୀ ପ୍ରସାରିତ ହୁଏ, ଯାହା ଓଡ଼ିଶାର ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିଚୟକୁ ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ ପ୍ରଚାର କରେ।